Baráttukonan Bríet Bjarnhéðinsdóttir (1856-1940) skrifaði ritgerðina sem hér birtist. Hún telst fyrsta íslenska opinbera baráttugreinin fyrir réttindum kvenna og birtist undir heitinu „Nokkur orð um menntun og rjettindi kvenna“ í tímaritinu Fjallkonunni í tveimur hlutum, 5. júní og 22. júní 1885. Bríet, sem var ekki nema tæplega þrítug, notaði dulnefnið Æsa.

 

Greinin markaði í raun upphaf kvennabaráttu á Íslandi. Tveimur árum síðar, 30. desember 1887, hélt hún hinn fræga opinbera fyrirlestur, Fyrirlestur um hagi og rjettindi kvenna, í Góðtemplarahúsinu í Reykjavík.

 

 

„Ef segja má að einhver ein kona standi upp úr í því að bæta réttindi kvenna á 19. öldinni þá var það Bríet Bjarnhéðinsdóttir. Með ótrúlegri þrautseigju lagði hún grunninn að nýrri hugsun og vakti kvenfólk til vitundar um stöðu sína á tímum þegar þær nutu lítilla sem engra réttinda á við karla. Hún skrifaði fyrstu opinberu baráttugreinina fyrir réttindum kvenna og hélt fyrsta opinbera fyrirlesturinn um sama efni. Þá stofnaði hún fyrsta kvennablaðið. Árið 1907 stofnaði hún Hið íslenska kvenréttindafélag, sem með baráttu sinni átti stærstan þátt í því að færa íslenskum konum kosningarétt til jafns við karla.“ Skólavefurinn.

 

 

Nokkur orð

Um menntun og réttindi kvenna

(Eptir unga stúlku í Reykjavík)

 „Allstaðar er sá nýtur, sem nokkuð kann“.

 

Nú á þessari mennta og framfara öld hefir verið rætt og ritað um mörg mikilvæg málefni, sem til framfara og þjóðþrifa heyra, og því verður eigi neitað, að margir hafa ritað vel. En því meiri furðu gegnir það, hve fáir hafa fundið köllun hjá sjer til að rita um það málefni, sem þó má efalaust kallast eitt af hinum mikilvægustu, en það er um menntun og rjettindi kvenna.

Og þó getur naumast neinum blandazt hugur um, að þetta mál má heita grundvöllur allrar sannrar menntunar og framfara. Að vísu hafa einstöku athugasemdir um þetta komið fram í dagblöðum vorum, og einstöku hinna yngri mennta og framfara manna vorra hafa drepið á, hvers rjettar konum bæri að njóta gagnvart þeim. En það virðist sem þessar kenningar eigi ekki vinsældum að fagna, fyrst þær deyja svo skjótlega án þess að skilja svo mikið sem bergmál eptir í næstu blöðum.

 

Það eru annars mikil undur, hve kvennaskólar þeir, sem nú eru komnir á fót, hafa átt örðugt uppdráttar. Í stað þess, sem líklegt hefði verið, að allur þorri manna hefði veitt þeim góða viðtöku og gjört sitt til að styrkja þá, þar sem þeir miðuðu til almennings nota, megum vjer játa, að flestir hafa verið þeim andstæðir. Og þó hljóta allir að játa, að menntun kvenna er aðalskilyrði fyrir allri sannri velgengni í heimilislífinu, og þannig eitt af þeim málum, sem framfarir þjóðfjelagsins eru að miklu leyti komnar undir.

 

Það er næsta eptirtektarvert, hversu karlmenn halda öllu frelsi kvenna og rjettindum í helgreipum, og það virðist, sem þeir álíti það mikilvæg einkarjettindi, helguð af fornri venju, að vera allt gagnvart þeim, en að þær megi ekkert vera. Að þetta sje rjett og eðlilegt þykjast þeir sanna með þeim ritningargreinum, að konan sje ekki nema eitt „rif úr síðu mannsins“, og eigi því aldrei að verða tiltölulega meira, og að „maðurinn sje konunnar höfuð“. Síðara hluta þessarar margendurteknu setningar sleppa þeir.

 

Annaðhvort nær minni þeirra ekki lengra, eða þeim þykir hann ekki þess verður að haldast á lopti. Það er nú eðlilegt, að mönnum þeim þyki allmikið koma til þessara orða (þótt þeir í öðrum greinum sjeu hvorki biblíufróðir nje trúaðir á hana), sem ekki hafa yfirgripsmeiri skilning en það, að þykja menntun og framfarir kvenna standa sjer fyrir þrifum, og ekki meiri drengskap en svo, að vilja byggja upphefð og framfarir sínar á niðurlægingu og ófrelsi kvenna.

 

En þrátt fyrir öll rök sín og allar sínar mótbárur, geta þeir þó aldrei fært gildar ástæður fyrir þeirri skoðun sinni, að konur sjeu óhæfari til hvers konar framfara og menntunar en karlar, eða að þær eigi minni rjett og heimtingu til þess en þeir. Og meira að segja, þeir geta ekki neitað því, að nú, einmitt nú á á þessari framfara og frelsis öld eru konur hjer langtum harðara haldnar í ýmsu tilliti en á dögum forfeðra vorra, sem þó stóðu óneitanlega nútíðarmönnum langt á baki í mörgu því er til framfara horfir.

 

Vjer þurfum ekki annað enn lesa sögurnar til þess að sjá, að þá hafa konur almennt ráðið meira með mönnum sínum og verið sjálfstæðari enn nú tíðkast.

 

Hvað mundi t.d. nú vera sagt um annað eins tiltæki og Þorbjargar digru, er hún leysti Gretti Ásmundsson, sem þá var tekinn eptir vilja Vermundar bónda hennar? Og hver getur þá borið móti því, að hún færði ljós og viturleg rök fyrir tiltæki sínu? Og munu menn ekki hljóta að játa, að hún sæi lengra fram í veginn en Vermundur sá í það skipti; eða hver getur neitað því, að honum var fremur sómi enn vanvirða að eiga þá konu, sem hafði bæði vit, þor og vilja til að taka upp slíkt ráð að honum fornspurðum?

 

Eða mundi Guðrún Ósvífursdóttir hafa kunnað því, að vera að engu talin, sem ljet sjer ekki vaxa í augum, að standa upp af brúðarbekknum til að verja þann mann, sem hún hafði heitið ásjá, fyrir Þorkeli, sem þá var að drekka brúðkaup sitt til hennar?

 

Ekki lítur heldur út fyrir, að hún hafi verið talin minna verð í föðurgarði, þegar Kjartan taldi það standa fyrir utanför hennar, að faðir hennar væri gamall, og bræður hennar ungir og óráðnir, sem ekki mættu missa forsjá hennar.

 

Og sjáum vjer ekki hinn sama anda, sjálfstæðis og frelsis anda, er vjer hyggjum að Auði djúpauðgu, Þorgerði Egilsdóttur, Bergþóru Skarphjeðinsdóttur og ótal fleirum?

 

Þeir sem fyrst og fremst hafa rjettindi kvenna í höndum sjer eru feður þeirra. Það er skylda þeirra, að bera jafna umhyggju fyrir velferð barna sinna, dætra sem sona.

 

Sólon, hinn vitri löggjafi Aþenuborgarmanna, ákvað, að sá faðir, sem ekki hefði kennt syni sínum neina iðn, ætti ekki heimtingu á umsjón sonarins í elli sinni.

 

En hvernig verður sagt, að sá faðir sjái barni sínu borgið í því tilliti, sem neytir föðurrjettinda sinna til að neyða barnið til að leggja eitthvað það fyrir sig, sem það er óhæft til, og sem það hefir óbeit á, án þess að hafa tillit til vilja þess og hæfilegleika?

 

Með því móti gjörir hann það að andlegum umskiptingi, og það barn, sem hafði hæfilegleika og löngun til að verða nýtur limur í þjóðfjelaginu, ef kraptar þess og vilji hefðu verið rjett notaðir, verður nú opt, ef ekki öðrum til þyngsla og hneykslis, þá samt sjálfu sjer til byrði og öllum gagnslaust.

 

Þótt þetta mui nú ekki þykja glæsileg meðferð, eru það þó kjör kvenna, gangi hæfilegleikar þeirra og vilji í aðra átt enn að óskum foreldranna. Þótt margir menn sjeu góðir og umhyggjusamir feður, eru þeir þó ekki almennt komnir svo langt áleiðis, að þeir geti hafið sig yfir forna venju og hleypidóma.

 

Dæturnar eru fyrirfram ákvarðaðar af þeim til að vera stoð og stytta móðurinnar í hússtjórninni, og þetta er í sjálfu sjer rjett og eðlilegt. En nú kann stundum að bera svo við, að unglingsstúlkan hafi óbeit og leiðindi á bústörfum, en sterka löngun og góða hæfilegleika til einhvers annars.

 

Ef til vill er óbeit hennar á venjulegum kvennstörfum sprottin af því, að hana vantar menntun og þekkingu til að sjá, hve nauðsynleg þau geta verið, og fengi hún að ganga þann veg, sem hún er hæfust til, mætti heldur vænta að hún mundi síðar með aldri og þekkingu verða hæfari til hússtjórnar, og vinna með ljúfara geði að bústörfum, en ef það er ekki, hvern rjett eiga þá vandamenn hennar til að meina henni að ganga þann veg, sem hún er hæfust til, og liggur þeim þá ekki nær að beina veg hennar, svo að hún geti notað hæfilegleika sína og „spilað á sínar spítur“, enn að leggja stein í veg fyrir hana, og verða þannig orsök í ógæfu og auðnuleysi hennar, sem svo opt hefir orðið hlutskipti bæði karla þeirra og kvenna, sem ekki hafa fylgt hinni upphaflegu löngun sinni og hæfilegleikum?

 

En til þess að dæturnar geti orðið nýtir limir þjóðfjelagsins, verða foreldrar og vandamenn þeirra að taka jafnt tillit til vilja þeirra og hæfilegleika sem sonanna. Þeir verða að hætta að gjöra þennan mikla mun á mey og manni. Þeir verða að láta sjer hugfast, að ábyrgðin hvílir að miklu leyti á þeim, hvaða stefnu og hugsunarhátt börnin hafa. Eins og það er hin fyrsta skylda foreldranna, að vekja tilfinningu hjá börnunum fyrir öllu fögru, sönnu og góðu, eins er það helg skylda þeirra að vekja þá sjálfstæðis og sóma tilfinningu hjá þeim, að ekki hæfi neinum að liggja á liði sínu eða þurfa jafnan styrktar annara við.

 

Hafi dæturnar ekki í fyrstu ljósa hugmynd um, hversu það sje ósæmilegt að ungar stúlkur geti ekki vikið sjer við án hjálpar bræðra þeirra eða annara manna, þarf að glæða hana. Þær þurfa að finna, að hið góða og gamla orðtæki: „ef jet finn ekki veg, ryð jeg mjer sjálfur braut“, á eins við þær og bræður þeirra, — að finna hversu atorka og einbeittur vilji geta komið miklu til leiðar. Þær verða að sjá, hversu tildur og tepruskapur er hjegómlegt, og einkenni menntunarskorts og lágra hugsana, en hin mesta og varanlegasta fegurð sje göfugur og atorkusamur vilji og viðleitni að starfa sjer og öðrum til gagns. Það væri sannlega nauðsynlegt, að menn vendu dætur sínar meira við utanhúss stjórn og almenn málefni, enn nú gjörist. Enginn skynsamur maður mun geta látið sjer þykja nokkur kona afneita hinu kvenlega eðli sínu og hæfilegleikum, þótt hún vilji vera svo sjálfstæð og öðrum óháð, að hún geti tekið jafnan þátt í verkstjórn utanhúss og almennum viðskiptum sem innanhúss vinnu, og þannig komizt hjá að sjá allt með annarra augum, — þótt hún vilji heldur styðjast við þekkingu og reynslu sjálfrar sinnar en eiga undir viti og góðvilja annarra.

 

Oss finnst auðsjeð, að fengi konur fjölbreyttari og praktískari menntun, mundu þær verða sjálfstæðari og færari að hafa sjálfar fjár síns forráð en hingað til hefir átt sjer stað. Gefi menn gætur að uppeldi kvenna og beri það saman við uppeldi drengja, er fljótt auðsjeð, að aðal-orsök framkvæmdarleysis kvenna og ódugnaður í fjárhagslegu tilliti er fólgin í því, að þeim er aldrei kennt að hugsa, nje sýnt hið eðlilega samband orsaka og afleiðinga.

 

Af því leiðir, að þeim er opt brugðið um fljótfærni og fyrirhyggju skort, og að þær byggi ekki ráð sín eða ásetning á gildum rökum, og má opt játa, að slík ásökun er ekki með öllu ástæðulaus. Væri nú uppeldi þeirra hagað þannig, að þær fengju sem fjölbreyttasta þekkingu á öllu, sem að búnaði lýtur, mundu færri feður kvarta um, að dætur sínar yrðu þyngstir ómagar með fullorðinsaldrinum.

 

Það er að vísu erfitt fyrir stúlkur þær að komast áfram, sem eru frábitnar búskap en vilja nema bóklegar greinir til hlítar, meðan rjettindi þeirra eru svo skorðuð, að þær geta ekki fengið aðgang að almennum námstofnunum, og því síður að embættum og atvinnuvegum þeim, sem þó gætu átt eins við hæfi kvenna sem karla, og meðan er þannig komið í veg fyrir að þær geti nokkuru sinni haft verulegt gagn af námi sínu, en það er einmitt þessi grein, sem þarf lagfæringar við, og vjer vonum, að menn verði innan skamms tíma komnir svo langt áleiðis, að þeir sjái hver hnekkir það er í framförum almennings, að meira enn helmingur hans taki engan þátt í málefnum þeim, sem snerta gagn hans og hagsmuni.

 

En að hinu leytinu er það skylda kvenna að gjöra allt hvað í þeirra valdi stendur til þess að sýna, að það sje meira en orðagjálfur eitt, að þær hafi hæfilegleika og vilja til að vera jafningjar bræðra sinna. Þær verða að sýna í verkinu, að þær sjeu jafnfærar til þess að taka þátt í alvöru lífsins sem skemmtunum þess. Þeim hefir opt verið borið óþarft tepur og hjegómaskapur og það ekki að ófyrirsynju.

 

En þessir ókostir eru að nokkuru leyti afleiðingar þess menntunarskorts, sem hefir of mjög átt sjer stað hjá þeim, og þess hve lítið far vandamenn þeirra hafa gjört sjer um, að sýna þeim hina alvarlegu og þýðingarmiklu ákvörðun þeirra. Konurnar eru ekki skapaðar til að vera einungis sem skrautgripir inni í húsi, sem enga ákvörðun hefir og ekkert gagn getur gjört annað enn það, að skemmta augum þeirra sem líta þær, sem gangi í arf mann frá manni, frá foreldrum til manns þeirra, eða takist það ekki, þá til bræðranna, sem, eins og líklegt er, taka ekki ætíð báðum höndum við þesskonar arfi.

 

Nei, konan er sköpuð til þess að gegna sömu skyldum og njóta sömu rjettinda og karlmaðurinn, að svo miklu leyti sem hæfilegleikar hennar og vilji leyfa.

 

Hún er jafningi bræðranna og fjelagi mannsins. Hún verður því sjálf að hafa vakandi áhuga á rjettindum sínum, og jafnframt því að sýna, að hún hafi bæði vit og vilja til að nota sjer þau. Konur mega ekki álíta að hin eina köllun þeirra sje að giptast.

 

Þær verða að fá ljósa hugmynd um, hvað það er meiðandi fyrir sómatilfinningu þeirra, að hægt sje með rjettu að bregða þeim um, að giptingin sje þeirra alvarlegasta löngun og viðleitni. Þær eiga að sýna, að þær hvorki vilji vera nje þurfi að vera í vandræðum, þótt maðurinn bjóðist ekki þegar foreldrarnir falla frá, heldur sjeu þær þá sjálfar færar um að „ryðja sjer braut“. Það er auðvitað, að enn sem komið er eru þeim flestir vegir bannaðir í þessu tilliti, meðan þær eiga hvorki kost á að geta fengið svo fjölbreytta og einhlíta menntun, sem á við hæfilegleika ýmsra þeirra, nje heldur tækifæri að geta notað hana, þótt hún fengist.

 

Það hefir jafnvel borið við, að koma hefir sótt um kennarastörf við barnaskóla án þess henni væri gefinn gaumur, þótt hún reyndist síðar vel fallin til þess, og þætti jafnvel eigi síðri enn menn, sem teknir voru fram yfir hana. Þetta heptir nú framför og áhuga kvenna, því þegar þær finna hvarvetna lagðar tálmanir fyrir sig, er hætt við að þær gefist upp að lokum. En til þess, að þær geti gjört sjer von um að kröfum þeirra verði gefinn gaumur, verða þær að nota sjer þau rjettindi, sem þær hafa þegar fengið.

 

Lög þau, sem nú eru komin út og veitt hafa konum kjörgengi og kosningarrjett í ýmsar nefndir, viðurkenna þó þegjandi rjett þeirra og hæfilegleika, enn lítill árangur sjest enn sem komið er af þeim.

 

Vjer vitum ekki til, að konur hafi notað sjer þessi rjettindi, sem þó hafa talsverða þýðingu fyrir þær, eða að þær hafi verið kosnar í almennar nefndir, og er næst að skilja það svo, að þær láti sig engu varða hvort þeim er veitt eptirtekt eða ekki; þær sitja of margar mjög spakar við „kjötkatlana“, og láta sig litlu skipta þá viðburði, sem gjörast fyrir utan hinn þrönga verkahring þeirra.

 

Þetta skeytingarleysi þeirra nota sjer síðan mótstöðumenn frelsis og rjettinda kvenna sem aðalástæðu fyrir því, að konur sjeu með öllu óhæfar að gegna öðrum störfum enn þeim, sem heyra til hinu vanalega verkasviði þeirra.

 

En þótt konum sje að mörgu leyti gjört örðugt og óhægt fyrir, geta þær þó gefið meiri gaum að almennum framförum og málefnum en þær hafa gjört til þessa. Þær geta fylgt tímanum með framför hans og breytingum. Þær geta sjeð í hverju þeim er helzt ábótavant, og hver meðul eiga helzt við því.

 

Þær geta aukið menntun sína og leitazt við að nema fleira en eintómt glingur og smámuni. Þær verða að skilja orðið „menntun“ rjett.

 

Menntunin er ekki sönn nje veruleg, ef hún hefur ekki hugann yfir hið hjegómlega og smálega til hins göfuga, góða og fagra. Hún hlýtur að hafa áhrif á alla hugsun og lífsstefnu vora.

 

Hún glæðir löngunina eptir öllu góðu og nytsömu, en vekur óbeit á öllu ófögru, lítilfjörlegu og hjegómlegu; öllu gjálfri og hlægilegu glysi, sem er að eins á yfirborðinu, en er í raun og veru kjarnalaust.

 

Menntunin heimtar, að hver og einn sje það, sem hann vill sýnast. Hún bendir oss á köllun vora, glæðir hæfilegleikana, hvetur viljann og eflir þrekið; hún heimtar að skyldur og gagnsmunir sitji í fyrirrúmi fyrir skemmtunum, þótt það kunni stundum að útheimta sjálfsafneitun.

 

Fyrir því hlýtur konan að sjá betur skyldur sínar og köllun sje hún menntuð enn ella. Dóttirin sjer þá gjör, hvaða skyldur hún hefir að uppfylla gagnvart foreldrum sínum, að hún hefir jöfnum skyldum að gegna gagnvart þeim og synirnir; að hún er jafnskyld að sjá þeim farborða á efri árum og styrkja þau með ráðum og dáð og verða nýtur limur í þjóðfjelaginu sem þótt hún væri sonur þeirra.

 

Einhleypa konan hlýtur þá að sjá betur hver henni ber að gæta gagnvart sjálfri sjer og almenningi; hún veit að hún hefir krapta og vilja, sem hún á að verja í þjónustu hins sanna, góða og nytsama; hún sjer þá að staða hennar hefir einnig talsverða þýðingu í mannfjelaginu, og að það hefir rjett til að heimta óskipta krapta einstaklinganna sjer til framfara og velgengni, og að hún hefir einnig tækifæri, þótt það kunni að vera í smáum stíl, til að vinna almenningsheill ásamt bræðrum sínum.

 

Sagan sýnir henni líka, að til hafa verið konur á öllum öldum og í ólíkum ástæðum, sem hafa þó tekið mikinn þátt í áhugamálum þjóðar þeirra, og unnið opt ótrauðar að hag og heill fósturjarðar þeirra.

 

Hún sjer að það er heimska ein, að láta gamlan vana og rótgróna hleypidóma blinda huga og framkvæmdir sínar, þegar um áhugamál og velferð almennings er að ræða, og þótt í fyrstu kunni að vera tekið misjafnt upp, að hún fylgir af áhuga framförum tímans, og þótt ýmsar torfærur verði á vegi hennar þegar hún vill halda fram sannfæringu sinni eða stofna til nýrra fyrirtækja, vekja áhuga og efla fjelagskap hjá systrum sínum, þá má hún ekki láta slíkt tálma sjer eða letja sig að halda áfram.

 

Það er jafnan hægra að endurbæta hlutinn enn að frumsmíða, og jafnan hefir öll nýbreytni mátt sæta óvild margra, hversu þörf sem hún hefir verið, enda hafa opt forvígismenn framfaranna verið fótum troðnir, þótt minningu þeirra hafi síðar verið haldið á lopti öldum saman.

 

Þeir hafa opt einir og aðstoðarlausir byrjað að ryðja þá braut, sem þúsundir manna hafa síðan með ljúfu geði lokið við og farið. Því hljóta hverjir þeir, sem að framförum vinna og vilja brjóta gamlan vana á bak, að búa sig við að hafa ekki ætíð almenningsálitið sín megin í fyrstu.

 

En sje haldið áfram jafnt og sjálfu sjer samkvæmt með gætni og fyrirhyggju, fella menn sig smám saman við nýbreytnina, þegar þeir sjá að hún er þarfleg og sanngjörn. Þannig getur vel borið til, að það verði í fyrstu kallað óþarfa framhleypni og „vas“ ef konur leyfa sjer að leitast við að fylgja tímanum, en það á sjer ekki langan aldur, því að margir hinna skynsamari manna álíta það æskilegt og sanngjarnt og vilja styðja að því með ráðum og dáð.

 

Þannig liggur opinn verkahringur fyrir einhleypum konum, sem hafa þær ástæður, að geta verið öðrum óháðar, og vilja leggja nokkuð í sölurnar fyrir rjettindi sín og framfarir.

 

Gipta konan sjer skyldur sínar sem eiginkona, móðir og húsmóðir frá annari hlið en áður, og þær verða ljósari og markverðari í augum hennar. Hún sjer, að hún er gagnvart manni sínum sem fjelagi og ráðgjafi, er ræður öllum ráðum sameiginlega með honum.

 

En til þess að slík stjórn fari vel úr hendi þarf hún fjölbreytta þekkingu, svo hún byggi jafnan ráð sín á skynsamlegum rökum. Hún á þá hægra með að skilja mann sinn, tilgang hans og vilja, og betra vit til að ráða honum heilt ef honum skjátlast, og taka bendingum hans ef þess þarf við. Aðal-grundvöllur góðs skipulags í heimilislífinu er að konan þekki skyldur sínar og hafi bæði vilja, þekkingu og hæfilegleika til að uppfylla þær.

 

Það yrði bæði torvelt og óþarft, að vilja reyna að telja upp hinar ýmsu skyldur konunnar, því sje hún í orðsins fyllstu merkingu kona, getur enginn fundið þær jafnvel sem hún, og þá er víst að hún leysir þær af fremsta megni af hendi. Hin menntaða kona hlýtur að eiga hægra með að standa vel í stöðu sinni gagnvart hjúum sínum, en hin ómenntaða, og orð og ráð hennar hafa meira gildi í augum þeirra, af því að þau reka sig ekki á vankunnáttu og þekkingarleysi í neinu tilliti.

 

Auk þess getur hún komið miklu góðu til leiðar og kennt hinum fáfróðari margt þarft. Hún getur bent vinnukonum sínum á, að þær hafi einnig tækifæri til að láta sjer fara fram, og sýnt þeim, að það er ekki staðan, sem skapar hæfilegleikana, heldur sjeu þau opt hæfilegleikarnir, viljinn og framkvæmdin, sem skapa stöðuna, og að engin staða sje svo þýðingarlítil, að á sama standi hvernig í henni sje staðið; enda hafa það opt verið menn af lægstu stigum, sem hafa komizt til mestu metorða og orðið bjargvættir þjóðar sinnar. Þannig getur menntuð kona fremur vakið áhuga og keppni í framfaralegu tilliti enn hin ómenntaða, og er slíkt mjög þýðingarmikið.

 

En þó kemur hvergi jafn ljóslega fram munurinn á vel menntaðri konu og líttmenntaðri sem gagnvart börnum þeirra. Móðirin er ætíð hinn fyrsti og sjálfsagðasti leiðtogi barnsins, og mun þá nokkur geta neitað því, að til að geta gegnt vel skyldu sinni — hinni þungu og ábyrgðarmiklu skyldu — að vera fóstra og fræðari hinnar uppvaxandi kynslóðar þarf bæði menntun, þolgæði og ljósa þekkingu í sem flestu.

 

Menn munu segja, að lítil þörf sje á að konur sjeu sprenglærðar fyrir þær sakir, að nú sje lítill hörgur á hæfum kennurum.

 

En þó svo væri viljum vjer spyrja: hver getur veitt barninu aðra eins tilsögn og móðirin, sje hún góð og menntuð?

 

Hver hefir jafnmikil áhrif á hugarfar og hjarta barnsins og hún, þegar hún er vaxin hinu vandasama verki sínu? Eða mun ekki börnunum verða ljúfara og eðlilegra að fá hina fyrstu tilsögn hjá móðurinni enn óviðkomandi mönnum?

 

En til þess, að hún geti veitt þeim sem bezt uppeldi, útheimtist, að þau beri virðingu fyrir henni og hafi fullkomið traust á ráðum hennar og orðum. Nú er víst, að börnin trúa engum jafnvel og móðurinni, meðan þau eru sem menn kalla milli vita, og þá liggur í augum uppi, hve áríðandi það er, að orð hennar sjeu jafnan sönn og holl, og að börnunum sje ætíð óhætt að trúa því þegar hún fræðir þau um eitthvað, sem þau hafa ekki skilið áður.

 

Greind og eftirtektasöm börn taka eftir mörgu og spyrja margs, og þau gjöra sig ekki ánægð með að fá úrlausn að eins að hálfu leyti eða jafnvel ekki. Að minnsta kosti hlýtur það, að móðirin ekki getur gefið þeim fullnægjandi upplýsingar á spurningar þeirra eða ef hún eyðir þeim, að veikja traust þeirra á þekkingu og yfirburðum hennar.

 

Aldurinn frá 10 til 16 ára er sá tími, sem hentastur er til undirbúnings fyrir börnin til meiri menntunar og andlegs þroska.

 

Á þessum aldri hafa þau ekki náð þeirri íhugunarsemi að þau geti sjeð, hvort von sje til að móðirin geti leyst úr spurningum þeirra, eða veitt þeim þá tilsögn, sem þau æskja eptir.

 

Þeim þykir aðeins sjálfsagt að hún viti þetta eða hitt, er þau spyrja að, og bregðist það, er hætt við að traust þeirra til hennar og virðing sú, er þau hafa borið fyrir henni minnki, og þá veikjast þau áhrif, sem hún getur haft á vilja og lífsstefnu þeirra, þótt hún í mörgu öðru tilliti kunni að vera fær um að vísa þeim leið.

 

Það er líka æskilegt, að móðirin sje svo menntuð að hún geti haft eptirlit með hvernig börnum hennar er kennt, taki hún aðra til þess, og geti leiðbeint í því tilliti ef henni ekki líkar hvað eða hvernig er kennt. Enda mundi það glæða virðingu og traust barnanna til hennar ef þau sæu að hún væri þeim jafnan fremri, þótt þau kæmust nokkuð áleiðis, og að hún stæði ekki á baki kennara þeirra hvað menntun og þekkingu snerti.

 

Hún fengi þannig meira vald yfir vilja þeirra og hugsunarhætti en ella; orð hennar festu þá dýpri rætur og yrðu þeim minnistæðari. Það eru svo mörg og djúp áhrif, sem góð og menntuð kona getur haft á mannfjelagið, að eins með uppeldi barnanna, að torvelt verður að telja upp, hvernig hún getur beint huga unglinganna að hinu góða og sanna, hvernig hún getur við smá atvik minnt þau á, að margt það, sem er hvað mikilvægast, á rót sína í atvikum, sem lítill gaumur er gefinn.

 

Hún getur sýnt þeim, að þau eiga ekki einungis að lifa fyrir sig, heldur einnig fyrir aðra; að ættjörð og þjóð þeirra hefir kröfu til að þau noti krafta og hæfilegleika sína, og að hið sanna gagn og hugsanir liggi ekki ætíð í að leita sem fjarst, og byltast í umsvifamiklum fyrirtækjum, heldr í því, að verða sem færastur í hvaða stöðu sem er, og rækja sem bezt þær skyldur, sem menn hafa að uppfylla, og að þótt þær sjeu ekki ætíð fljótt á að líta þýðingarmiklar, þá geti þær þó verið mikilvægar, og jafn áríðandi að stunda þær vel og þótt meira bæri á þeim.

 

Hún er það, sem einkanlega á að leiðbeina dætrunum, að venja þær á þrifnað og hreinlæti. Hún sýnir þeim hvernig hreinlæti og vandvirkni eiga rót sína í hugarfarinu, og sje hugsunarhátturinn hreinn og góður, hljóti verkin að verða eins. Hún á að sýna þeim hve áríðandi það er, að fá sem mesta og gagnlegasta menntun og þekkingu, og benda þeim jafnframt á, að hjegómaskapur og tepur eru langt frá allri sannri menntun, og tilfinningin fyrir hinu fagra og góða á ekkert skylt við glys og glingur.

 

Hún sýnir þeim, að mannúð og hluttekning í annarra kjörum eru ávextir sannrar menntunar, og að það sjeu einkum konur, sem geti opt mýkt böl annarra með nærgætni og lipurð. Hún sýnir þeim, hvernig þær eigi að láta sjer annt um þær systur þeirra, sem ekki hafi fengið tækifæri eða hæfilegleika til að taka jafnmiklum framförum og þær, og að það sje skylda þeirra, að geta þeim heil ráð og segja þeim til eptir megni, en henda ekki gaman að fáfræði þeirra, eða sýna þeim hrak og fyrirlitningu, sem vottar aðeins heimsku og menntunarskort sjálfra þeirra. Þannig leggur góð og menntuð kona grundvöllinn til velgengni og heilla þjóðarinnar, með því hún vekur löngun barna sinna að verða öðrum til gagns, og glæðir þekkingu þeirra og hvetur þau til ósjerplægni og göfuglyndis. Hún er sem steinhöggvarinn, sem meitlar og lagar grjótið, svo úr ólíku og ólögulegu efni verðr reist öflug og varanleg bygging, sem vekur undrun og virðingu seinni alda manna.

 

Það er vonandi að menn taki nú þetta mál til alvarlegrar umhugsunar áður langt líður, og að það verði ekki að eins hinir einstöku menn, sem hingað til hafa hafið máls á því, heldur almenningur. Það er vonandi að konur sjái nú sjálfar að hjer er um heill og rjettindi þeirra að tefla, og að þær sitji ekki lengur aðgjörðalausar og horfi þegjandi á, ef einhver ber fram merki þeirra, heldur gangi örugglega fram, og berjist við deyfð og dofa, ófrelsi og hleypidóma, sem hingaðtil hafa staðið í vegi fyrir öllum andlegum og verklegum framförum þeirra. Það er vonandi að þær finni sannleika málsháttarins: „þekking er veldi“. Það er vonandi að þær skilji nú loksins „tákn tímanna“ og sjái, að þeim er einnig mál að rísa upp af svefni. Það er vonandi, að þær vilji sýna, að þær sjeu rjettbornar dætur hinna fornu, frjálsu Íslendinga, sem ekki þoli neinum að sitja yfir rjetti sínum og frelsi.

 

Jeg enda þá mál þetta að sinni, og vona að einhver af hinum ungu framfara og mennta konum riti betur um það en jeg hefi gjört, svo það verði ekki algjörlega dregið út af dagsskránni, heldur standi þar efst á blaði jafnt hinum mestu áhuga og framfara málum þjóðar vorrar.

 

Æsa